1
Bu voqeaga ancha boʻldi. Men endigina institutni tamomlagan yigirma ikki-yigirma uch yoshlardagi yigit edim. Orzu-havas katta. Qayoqqa qoʻl uzatsam, yetadi. Bilaklarimda quvvat, qalbimda gʻayrat joʻsh urardi.
Yoshlik endigina qanot chiqargan uchirma qushga oʻxshaydi. Hech narsadan tap tortmaydi, hech narsadan choʻchimaydi. Butun borliq unga yangicha, sirli boʻlib tuyuladi. Hamma narsani koʻrgisi, bilgisi, hamma narsada oʻzidan qandaydir iz qoldirgisi keladi. Lekin bu izning qanday boʻlishini, unga sevinch baxsh etadimi, yo gʻam keltiradimi, toʻgʻrirogʻi, bilishni istamaydi. Agar shu istak unda hamma narsadan kuchli boʻlganda edi oʻzini bunchalik tutmasmidi?! Kim biladi, balki men xato qilayotgandirman. Rostini aytganda, buning hozir mendan boshqa hech kimga ahamiyati yoʻq. Biroq men oʻzimni uchirma qushdek his qilib, oʻsha paytlar notanish joylarga ketib qolganimdan sira afsuslanmayman.
Gap shundaki, men Yakkachinor qishlogʻiga ishga joʻnadim. Rostini aytsam, otam majbur qildi. Institutda meni aspiranturaga olib qolishmoqchi edi. Otam shaharda qolmaysan, qishloqda ishlab kelasan, bu oʻzingga foyda boʻladi, deb turib oldi. Qanaqa foyda keltirishi mumkin qishloq shahar turganda?
Men unga avval tushunmadim. Jahlim chiqdi. Axir oʻzingiz oʻylab koʻring, men uning yolgʻiz oʻgʻli boʻlsam, buning ustiga oʻzi ancha keksayib qolgan boʻlsa, nega meni haydaydi?
Men juda erka oʻsgan edim. Onam toʻqqiz yoshligimda zotiljam kasalligidan vafot etgan. Shuning uchun boʻlsa kerak, otamning menga boʻlgan munosabatida ikki kishining mehrini his qilardim. Tarbiyamga bu ta’sir qilmay qolmadi, albatta. Mendagi ikkilanish, hadiksirash kabi illatlar, balki shuning oqibatidir? Sirasini aytganda, bir onadan har xil bola tugʻiladi, deyishadi. Ammo buning hozir kizigʻi yoʻq. Har kim oʻz qilmishlariga oʻzi javobgar boʻlishi kerak.
Shunday qilib, jahlim chiqsa ham otamning ra’yini qaytarmadim. Institutda menga taklif qilingan joylar orasida «Yakkachinor» nomli kolxoz ham bor edi. Samarqand oblastida, togʻning tagida ekan bu kolxoz. Qishloq ham Yakkachinor, deb atalar ekan. Shuni tanladim. Hozir oʻsha yillarni eslasam, institutda qolmaganimga xursand boʻlaman, xursand boʻlamanu butun hayotimni bir umr ogʻir musibatlarga gʻarq qilganimdan oʻksinaman...
Diplom olgan kunim kechqurun shaharda qolgan oʻrtoqlarim bilan «Toshkent» restoranida quyuq xayrlashib, uyga keldim-da, yoʻl hozirligini koʻra boshladim. Samolyot Samarqandga tunda uchishi kerak edi. Xayrlashayotib otam bir oz koʻz yoshi qilib oldi. Uning qovoqlari salqigan, taram-taram ajin bosgan ozgʻin yuziga qarab, rahmim kelib ketdi. Lekin nachora? Oʻzi ketishimni istagan edi. Tez-tez xat yozib turishga va’da berib, uydan chiqdim. Ikki soatcha aeroportda sanqib, nihoyat samolyotga oʻtirdim.
Charchagan ekanman, darrov koʻzim ilindi. Samolyot yerda pildirab ketayotganida uygʻondim. Koʻp oʻtmay, tong ota boshladi. Yana yoʻl harakatiga tushdim. Lekin ancha vaqt shaharda qolib ketdim: Yakkachinorga boradigan bironta ham mashina yoʻq edi. Shofyorlardan bittasi bozorga borishni, «Yakkachinor» kolxoz doʻkonini topishni maslahat berdi.
— Topsam nima boʻladi? — hayron boʻlib soʻradim.
— Topsangiz, mashina boʻladi-da, akasi! — dedi shofyor. — Doʻkonga mol-pol keladi-ku, axir!
Minnatdorchilik bildirib, bozorga yoʻl oldim. Bir amallab doʻkonni topdim ham. Biroq u berk edi. Boshim qotib bozorning oʻrtasiga joylashgan choyxonaga kirdim. Hali oʻtirganim ham yoʻq ediki, shopmoʻylov choyxonachi bir choynak koʻk choy bilan patnisda toʻrt chaqmoq qand va yangi uzilgan Samarqand nonidan keltirib qoʻydi.
— Mehmon nima istaydilar? — soʻradi u tabassum bilan choyni shopirar ekan.
— Qaymoq, — dedim men.
Shu topdayoq bir sopol tovoq qaymoq oldimda hozir boʻldi.
— Mana, mehmon, marhamat qilsinlar, — dedi choyxonachi yana tabassum qilib.
Samarqand bozorlaridagi qaymoq bilan tandir nonining dovrugʻini eshitgan edim. Ammo bunchalik mazali boʻlishini bilmasdim. Non koʻrinishda Toshkentning shirmonidan farq qilmaydi. Faqat bezaksiz, sipo. Shuning uchun ham shirmondan anchagina yeyildi. Qaymoq ham quyuq, tovoqning chetlarida yangiligidan darak berib, koʻpirib turadi. Mazasi demasangiz, xuddi nisholdaning oʻzi. Bir tishlam nonni unga botirib, ogʻzingizga soldingizmi, tamom, tovoqni sob qilguningizcha oʻrningizdan turmaysiz.
Nonushta qilib boʻlib, qayoqqa borishimni bilmay turganimda:
— Yoʻl boʻlsin, mehmon? — deb soʻradi choyxonachi.
— Yakkachinorga, — dedim hafsalasizlik bilan. Keyin nimaningdir ilinjida soʻradim. — Bilasizmi?
— Kim bilmaydi? — dedi choyxonachi jilmayib. — Uzumning koni bu qishloq. Innaykeyin, bizzi jiyan Yakkachinorga doʻxtir!.. Sizni oʻsha yoqa otpravka qilishdimi?
— Ha, — dedim men ham noiloj iljayib. Choyxonachi boshini liqillatib qoʻydi. Aftidan, menga achinayotganday edi.
— Juda olis... — dedi choyxonachi battar boshini liqillatib. — A, nichavo!.. Koʻnikib ketasiz. Mana, bizzi jiyan. Uch-toʻrt oydan beri jim. Ungacha besh-olti marta qochaman, deb kategoricheskiy xat yozgan. Hozir jim. Innaykeyin...
— Avtobus yuradimi? — soʻradim gapini boʻlib.
— Avtobus? — choyxonachi aftini burishtirdi, keyin yana ogʻzini katta ochib jilmaydi. — Avtobus yoʻq. Lekin xafa boʻlmang. Poputniy mashina boʻlib turadi. Qani, toʻxtang-chi!
Choyxonachi qoʻlidagi piyola sochiqni yelkasiga tashlab, choyxonadan chiqib ketdi. Ancha kutdim. Bir mahal tojikcha gaplashib, qop-qora bir yigitni boshlab keldi.
— Shu yigit eltib qoʻyadi, — dedi choyxonachi yigitga ishora qilib. — Choy haqi bersangiz boʻldi.
— Xoʻp, — dedim. Koʻp savdolashmay kirani kelishdik. Yigit yoʻl boshladi. Choyxonachi bozor darvozasigacha kuzatib chiqdi. Mashinaga oʻtirganimda u bitta kir xaltani uzatdi.
— Shoʻrdanak. Bizdan jiyanga — Mavlonga berib qoʻying. Salom ayting. Onasiga xat yozsin. Omon boʻling. Samarqandga kslsangiz kiring!
Yoʻlga tushdik.
2
Yakkachinor — ikki togʻ oraligʻida qisilib yotgan kichkina qishloq. Aholisi ham uncha koʻp emas. Yuz xonadondan oshmaydi. Odamlarning deyarli hammasi shu yerlik. Shu yerda tupilishgan, shu yerda oʻsishgan, shu yerda ajoyib bogʻlar yaratishgan. Bu bogʻlarning dovrugʻi butun respublikaga ketgan. Qaysi bir yozuvchining kitobida yozilganidek, poʻstini archib, tanglayingga bosishing bilan erib ketadigan sap-sarigʻ shaftolilar, har biri piyoladek-piyoladek keladigan achchiq-chuchuk qizil olmalar shu yerda bitadi. Chet el yarmarkalarida oʻttizdan ortiq oltin medalь olgan oʻzbekning «Oq musallas»i ham Yakkachinorning buvakisidan. Tokzor bu yerda bir necha oʻn gektarga choʻzilgan boʻlib, bir yogʻi Zarafshonga, bir yogʻi toqqa tutashib ketgan.
Yakkachinor qishlogʻi yangi kelgan kishiga koʻrimsizroq, betartibroq koʻrinadi. Lekin bu birinchi taassurot. Soʻnggi yillarda men koʻp qishloqlarda boʻldim. Hammasining oʻziga xos fazilati, husni bor. Ammo hech qaysisi Yakkachinorga tenglasha olmaydi. Qishloqni ikkita teng qismga boʻlib koʻcha oʻtgan. Samarqanddan choʻzilib kelgan bu koʻcha shu yerda toqqa tutashib, yoʻqolib ketadi. Katta yoʻl faqat shu. Biroq qishloq hisobsiz tor koʻcha va soʻqmoqlar bilan toʻla. Deyarli har bir uydan toqqa, dalaga yoʻl chiqadi. Past-baland bu yoʻllardan shaharlik kishining yurishi qiyin. Lekin yakkachinorliklar parvo qilishmaydi. Boshlariga katta-katta savatlarni qoʻyib olib, togʻdan qishloqqa, qishloqdan toqqa chiqib ketaveradilar. Bolalar ham, ayollar ham xuddi shunday.
Ularning mehmondoʻstligini aytmaysizmi? Agar biron kishinikiga mehmon kelib qolsa, hammasi navbatma-navbat chaqirishadi. Bormaganingizga qoʻyishmaydi. Bordingizmi, tamom, butun boyligini oldingizga toʻkadi. Hech narsasi boʻlmasa, bir patnis non bilan choy qoʻyib, ashula qilib beradi. Qishloqda bironta odam yoʻqki, ashula aytishni yoki qandaydir muzika asbobini chalishni bilmasin! Erta tong mahali, hali quyosh togʻning ortidan koʻtarilmasdan dalaga chiqsangiz, qishloqning oʻng tomonida osma koʻprik kesib turgan olmazordan oʻtib, daryo labiga borsangiz, hisobsiz qoʻy-qoʻzi podalarini koʻrasiz. Ular endigina boshini suvdan koʻtarishi bilan olisdan nay tovushi eshitiladi. Qoʻylar bu mayin, yuz xil ohangda yangrayotgan yoqimli tovushni bilishadi va birin-ketin oʻsha tomonga yurishadi. Sizning ham oʻsha yoqqa beixtiyor oyogʻingiz tortadi, bir daqiqa tashvishlaringizni unutasiz, oʻzingizni qandaydir bir sehrli dunyoda his qilasiz, onalaridan oʻynoqlab ortda qolib ketgan qoʻzilarning har chekkadan tartibsiz ma’rashi ham qulogʻingizga xuddi nay sadosidek yoqimli eshitiladi. Men koʻp tonglarni ana shunday, daryo labida oʻtkazganman. Quyoshning oltin nurlariga choʻmilgan daraxtlar, kumush jilgʻalarga tikilib, choʻpon nayining sirli sadolariga quloq solganman. Zarafshonning beshik-beshik toʻlqinlanib, sekin oqishi meni maftun qilgan...
Yakkachinor oqshomlarining ham goʻzal husni bor. Kun qorayishi bilan butun qishloq qorongʻulik ichiga gʻarq boʻladi. Oltinrang derazalargina bu yerda uylar borligidan darak beradi, xolos. Yarim kechaga borib chirogʻlar birin-ketin soʻnadi. Shunda dalada boʻlsangiz, olisda, baland qoyaning tepasida oy nuridan barglari mayda-mayda yulduzchalar hosil qilib, qishloq tomonga egilib turgan daraxtni koʻrasiz. Bu yakkachinor. Qishloq shu chinorning nomiga qoʻyilgan. Chinorni qishloqning hamma yeridan koʻrish mumkin. Qorongʻilikda u xuddi qoʻlini qishloq tomon choʻzib turgan devqomat inson haykaliday tuyuladi. Ba’zi qariyalar serxarxasha bolalarini shu chinor bilan olaboʻji, deb qoʻrqitadilar. Lekin sevishganlar uchun esa u abadiy sevgi, vafo timsoli boʻlib tuyuladi. Rivoyatlarga qaraganda, bir choʻpon yigit begona mamlakat malikasini tushida koʻrib, oshiq boʻlib qolibdi. Dard zoʻr kelib, qari onasi va oy desa oy, kun desa kundek yoshgina xotinini tashlab, qishloqdan bosh olib ketibdi. Oradan koʻp yillar oʻtibdi. Bir kuii tong mahali tul qolgan bechora juvon koʻza koʻtarib suvga chiqsa, eshik tagida bevafo eri turgan emish. Yigit unga boshidan oʻtgan voqealarni gapirib, oʻz yurtidan boʻlak yurt yoʻqligini, oʻz xotinidan koʻhlik ayol yoʻqdigini aytibdi va gunohidan oʻtishni soʻrabdi. Juvon koʻnmabdi. Yigit ketibdi. Togʻda makon qilibdi. U kunduzlari hech kimga koʻrinmay qoyalar orasida yotar ekan. Qosh qorayishi bilan baland qoya ustiga chiqib, qishlogʻiga, uyiga termilar va gunohidan oʻtishni soʻrab, xudoga iltijo qilar ekan. Keyin u gʻoyib boʻlib ketibdi. Rivoyatda aytilishicha, chinor shu yigit emish. Yakkachinorning faqat bir tomonga, qishloq tomonga qarab shox otib oʻsganining boisi shu ekan.
Bu qadimiy rivoyat qariyalarning deyarli hammasiga tanish. Yoshlar ham bilishadi. Hatto, ashulalar ham toʻqishgan. Kechqurunlari gulxan atrofiga toʻplanib, yoshlar sevgi haqidagi ana shunday qoʻshiqlarni aytishganda qalbing toʻlqinlanadi, butun vujuding bilan insonning naqadar sofligiga, naqadar olijanob va naqadar goʻzalligiga tahsin oʻqiging keladi!..
Afsuski, men bularning hammasini keyin bildim, keyin tushundim. Qariyalar, hayot koʻrsang odam koʻrasan, deyishadi. Haqiqatan ham shunday ekan. Hayot koʻrmagan, dovon oshib oʻzga joylarda boʻlmagan kishi yaxshi-yomonni ajratishi, odamlarning dilini anglashi mumkinmi?! Albatta yoʻq. Chogʻimda men chalgʻib ketdim. Bularning hammasi keyinchalik aytiladigan gaplar edi. Xoʻsh, shunday qilib, bundan oʻn ikki yil muqaddam Samarqand bozoridagi choyxonachining yordamida mashina topib, Yakkachinorga yoʻl oldim. Chamamda, uch soatcha yurdik. Koʻzim atrofda, birinchi koʻrayotgan joylarimda. Koʻchaning ikki chetida bir tekisda boʻy choʻzib turgan tollarni hisobga olmaganda, hammayoq paxtazor, bepoyon koʻm-koʻk paxtazor. Boshqa hech narsa yoʻq. Lekin Zarafshonning tor joyiga qurilgan, bitta mashina yurarli ingichka yogʻoch koʻprikdan oʻtishimiz bilan manzara keskin oʻzgardi. Dov-daraxt shu qadar koʻpayib ketdiki, men oʻzimni oʻrmonzorga kirib qolgandek his qildim. Chehram yorishib ketdi, jilmayib shofyorga qaradim. Ammo u parvosiz edi. Yoʻl boʻyi sado chiqmagan, savollarimga ham imo bilan javob bergan bu yigitdan boshqa nima ham kutish mumkin edi? Balki, bu yerlarda koʻp boʻlganidan koʻnikib ketgandir, balki, oʻzi shunaqa beparvo odamdir? Shu xayollar bilan boʻlib mashina peshayvonli oq bino oldiga kelib toʻxtaganini sezmay qolibman.
— Idora shu, — dedi shofyor yigit. Uning yoʻlga chiqqa-nimizdan beri aytgan gapi bu boʻldi. — Tushing.
Men tushib ulgurmasimdan u chamadonimni yoʻlkaga doʻq etib qoʻydi-da, qoʻlimdagi pulni yulib olib, joʻnab qoldi. Men idoraga razm soldim. Toqqa qaratib qurilgan bu bir qavatli baland binoning atrofi gulzor edi. Oldidan ingichka ariq oʻtgan. Toza, tiniq suv jildirab oqib yotibdi. Ichkariga kirdim. Idorada hech kim yoʻq edi. Chamadonni ayvonga qoʻyib, ochiq turgan eshiklardan bittasini sekin taqillatdim. «Kim?» degan ingichka ovoz eshitildi va shu ondayoq oldimda atlas koʻylak kiygan yoshgina qiz paydo boʻldi.
— Salom, keling? — dedi u.
— Rais shu yerdami?
— Rayondalar. Idorada mendan boshqa hech kim yoʻq, — qiz, mening qoʻlimdan hech qanday ish kelmaydi, deganday uyalinqirab jilmaydi.
Shu top qoʻlimdagi shoʻrdanak esimga tushdi.
— Medpunktni bilasizmi?
— Ha, choyxonaning yonida, — dedi qiz hozirjavoblik bilan. — Yuring, olib boraman.
— Yoʻq, rahmat. Koʻrsatsangiz boʻldi.
Tashqariga chiqdik. Qiz roʻparadagi oq tunuka tomni koʻrsatdi.
— Shu uyning orqasi choyxona.
Darrov topdim. Choyxona koʻchaning shunday labida, katta hovuzning boʻyida edi. Panjara eshikdan kirishim bilan gup etib rayhon hidi dimogʻimga urildi. Entikib Ketdim. Hovuzning atrofiga besh-oltita havorang boʻyoqqa boʻyalgan taxta soʻri qoʻyilgan edi. Bittasida ikki chol, ikkinchisida oq jujun kitelь kiygan bir odam oʻtirardi. Aftini koʻrolmadim. U hovuzga teskari oʻgirilib, erinchoqlik bilan papiros tutatardi. Olis yoʻl bosib chirchaganim sezildi. Jovdirab, oʻtirishga ma’qulroq joy qidira boshladim. Shu tob oʻn uch-oʻn toʻrt yoshlar chamasidagi, yuzlariga sepkil toshgan, malla soch bir bola yugurib oldimga keldi-da, salomlashib qoʻlimdagi chamadonni ildi.
— Bu yoqqa oʻtiring! — dedi u doʻrildoq ovozda va shoxlari hovuzga shoʻngʻib, muzdek shabadada tebranib turgan majnuntol tagidagi kichkina soʻri tomon yurdi. Bolaning tovushini eshitib, chollar biz tomonga oʻgirilishdi. Qoʻlimni koʻksimga qoʻyib salomlashgan boʻldim. Sipolik bilan soqollarini tutamlab, alik olishdi. Jujun kitelь kiygan kishi oʻgirilish u yoqda tursin, koʻz qirini tashlamadi ham. Yangi atlas koʻrpacha ustiga oʻtirdim. Malla soch bola choy olib kelib qoʻydi. Juda chanqagan ekanman, ikki piyola bosib ichdim. Keyin bolani chnqirdim.
— Akasi, doktorni koʻrmadingmi?
Mavlonboy akanimi? — soʻradi bola.
— Ha.
— Ana oʻtiribdilar, — bola qoʻli bilan ishora qilib kitelli kishini koʻrsatdi. — Mavlonboy aka!
Doktor erinchoqlik bilan biz tomonga oʻgirildi. U — yirik qora koʻzlari ustidagi baroq qoshlari bir-biri bilan tutashib ketgan, dumaloq yuzli, men tengi yigit edi.
— Nima deysan? — dedi u bir menga, bir bolaga zarda bilan qarab.
— Mehmon akamlar sizni soʻrayaptilar, — dedi bola menga ishora qilib. — Baqqa keling.
Doktor avvalgidek erinchoqlik bilan oʻrnidan turdi. Men oʻzimcha kulib qoʻydim. Bola uni koʻrsatishi bilan u:shm oldiga borishim mumkin edi. Bilmadim, gʻurur yoʻl kuymadimi — yoshlikda nimalar qilmaydi kishi — yo uning Menga e’tiborsizlik bilan qaragani yoqmadimi, bormadim, hatto, qarshisiga ham yurmadim. Doktor oldimga kelib, savol nazari bilan salomlashdi.
— Oʻtiring, — dedim qarshimdagi joyni koʻrsatib. — Mavlon siz boʻlasizmi? — qoʻshib qoʻydim u oʻtirgach Mavlonligini bilib tursam ham.
— Men, nima edi? — doktor qoshlarini chimirdi.
— Manavini togʻangiz berib yubordilar, ermak qilarmishsiz.
Doktor nimagadir qizardi-da, qoʻlimdan xaltani oldi.
— Choyga qarang, — dedim men piyolani uzatib.
— Rahmat. Bahodir! — doktor kimnidir chaqirdi. Yugurib boyagi malla soch bola keldi. — Uzumdan olib chiq. — Bola ketgach menga qaradi. — Xoʻsh, keling?
— Ishga yuborishdi, — dedim men va nima uchundir yon choʻntagimdan diplomimni olib, oldiga tashladim.
Doktor diplomni koʻrib, qaytarar ekan, jilmayib qoʻydi. U juda chiroyli jilmayardi. Pastki qalin labi sal choʻzilib, oʻng yuzida kichkina chuqurcha hosil boʻlardi. Ingichka moʻylovi yonidagi moshdek xol boʻrtib chiqib, uni xuddi yosh bolaga oʻxshatib qoʻyardi. Buni oʻzi ham sezsa kerak, jilmayganda yuzlariga qizillik yugurardi. Oʻshanda ham xuddi shunday boʻldi. U qizarib, mendan koʻzini oldi-da:
— Qalay, qishloq yoqdimi? — deb soʻradi.
— Tuzuk, — dedim men. — Yaxshi joylar ekan.
— Qishloq yaxshi! — gapimni boʻldi doktor. — Bir yogʻi togʻ, bir yogʻi daryo, mevazor bogʻ, uzumzor... Insonga yana nima kerak? Qorni toʻq, sogʻ boʻlsa — boʻldi-da. Lekin bu menga toʻgʻri kelmaydi, yoʻq. Bahodir!
— Labbay-y, — dedi doʻrilloq ovoz qayerdadir ichkari-da va shu ondayoq bir patnis husayni koʻtargan Bahodir oldimizda paydo boʻldi. — Yangi uzib kelaqoldim, — dedi u gunohkorona jilmayib.
— Yasha akasi.
Doktor patnisni menga yaqinroq surib, bir shingil uzum oldi-da, karsillatib chaynar ekan, gapida davom etdi:
— Mana, bir yilcha boʻlib qoldi kelganimga. Oʻzim kelganman. Hech kim majbur qilgani yoʻq. Lekin rosa pushaymonman. Kechirasiz, bu gaplarni sizga aytmasligim kerak edi. Yangi odamsiz. Lekin nachora. Manavi chollarga aytolmayman. Bu yerda hech kimga hech nima deyolmayman. Meni begona odam tushunishi mumkin. Men sizga aytsam, zerikish nimaligini shu yerda bildim. Meni choʻchityapti, deb oʻylamang, yoʻq. Sizning yoʻlingiz boshqa. Agronom ekansiz. Ertalabdan kechgacha ochiq havoda, dalada boʻlasiz. Yurasiz, ishlaysiz. Men-chi? Men deraza yonida turli xil sassiq, — doktor aftini burishtirdi, — achchiq dorilarni hidlab, kasal poylashim kerak. Kasal boʻlmasa nima qilaman? Shaharda bemor doktor izlasa, bu yerda doktor bemor izlaydi.
— Kasal kam boʻlgani yaxshi emasmi? — hayron boʻlib soʻradim men.
— Boshqalarga yaxshidir, lekin doktorlarga, ayniqsa menga, buning bir tiyinlik foydasi yoʻq. Kasal boʻlmasa davolash ham yoʻq. Davolash boʻlmagandan keyin oʻz-oʻzidan tajriba ham boʻlmaydi-da.
Men beixtiyor kulib yubordim.
— Kulmang, — zarda bilan dedi doktor oʻchib qolgan papirosini qaytadan tutatib. — Buning hech kulgili joyi yoʻq.
— Nahotki bitta ham kasal boʻlmasa? — soʻradim oʻzimni tutib olib.
— Bitta ham? Toʻgʻrisi, kasallar bor, lekin qanaqa kasallar deng? Bittasi mayib — oyogʻi chiqqan. Bittasi — otdan yiqilib tushgan — qoʻli singan. Xullas, hammasi yara-chaqalar. Rasmana kasal yoʻq.
— Sizga achinaman, — dedim men ham joʻrttaga xoʻrsinib.
— Achinmang, — javob qildi doktor. — Foydasi yoʻq. Baribir ketaman. Shaharga ketaman. Aytganday, siz raisni koʻrdingizmi?
— Yoʻq, rayonga ketgan ekan.
— Qayerda yashaysiz? Xabar qilganmidingiz oldin?
— Yoʻq, — dedim men yelkamni qisib.
— Boʻlmasa, biznikiga yuring. Ikkalamiz turamiz.
Doktor yalinganomuz menga tikildi. Yoʻq, deyolmadim.
Shu zahotiyoq yoʻlga tushdik. Mavlon qoʻyarda-qoʻymay chamadonimni koʻtarib oldi. Koʻp oʻtmay, yetib bordik. Mavlon yashayotgan uy togʻning etagidagi tepalikka joylashgan boʻlib, urtasi katta ravonli ikki xonadan iborat edi. Egasi eri oʻlib ketgan bir kampir ekan. Mavlon yangi kelganda yaqindagina harbiy xizmatga ketgan oʻgʻlining xonasiga koʻchirib olib kelibdi.
Uyga kirganimizda kampir yoʻq edi.
— Bogʻda boʻlsa kerak, — dedi Mavlon va oʻz xonasiga kirib, derazalarni ochib yubordi. Xona birdan yorishib, muzdek shamol yuzga urildi. Men deraza yoniga keldim.
— Qalay? — dedi Mavlon zavq bilan havoni shimirib.
— Yaxshi! — dedim toʻyib nafas olarkanman.
Bu yerning faqatgina havosi emas, manzarasi ham yaxshi edi. Olisda, koʻm-koʻk olmazorning ortida kumushdek tovlanib Zarafshon oqardi. Chap tomoningizda turli xil daraxtlar pana qilib turgan oq, sariq uylar... Oʻng tomoningizda esa, koʻm-koʻk osmon bilan oʻpishib ketgan past-baland togʻ tizmalari va qirraburun qora qoya ustida devqomat chinor...
— Yaxshi!.. — dedim derazadan koʻzimni uzolmay. — Yaxshi.
— Xoʻp, boʻlmasa, — dedi Mavlon jilmayib. — Siz yotib dam oling. Manavi karavot sizniki. Men qoʻlbola osh tayyorlayman. Keyin maktabga boramiz.
— Maktabga?
— Ha, maktabga, — dedi doktor. — Qishlokda qolgan bolalar yigʻilishadi. Bazm boʻladi. Tomosha qilib kelamiz. Aytganday, men haligacha sizni...
Doktor jilmaydi. Ismimni aytdim. U chiqib ketgach, koʻylagimni yechib, muzdek karavotga choʻzildim. Oʻrnimdan turganimda quyoshning botishiga bir qarich qolgan edi. Eshikka chiqib, toshlari koʻrinib turgan ariq suvida yuvina boshladim.
— Turdingizmi? — Bu doktor edi. U katta sochiqni yelkasiga tashlab yonimda turardi. — Bu yerda koʻzingiz ilinsa boʻldi, kechasi-kunduzining farqiga bormay uxlayverasiz. Qani, yuring.
Biz uyga kirdik. Stol ustida uchi singan grafin bilan taqsimchada achchiq-chuchuk turardi. Mavlon uyalinqirab jilmaydi:
— Aybga buyurmaysiz, boshqa idish yoʻq edi musallasga. Qani, marhamat. Kampirning oʻzi qilgan. Qoʻlbola. Marhamat.
U piyolalarga rangpar musallasdan toʻlatib quydi-da, birinchi oʻzi ichdi. Hayron boʻlib ichmay turganimni koʻrgach:
— Hali koʻp ichamiz bu yerda, — dedi lablarini sochiq bilan artib. — Innaykeyin, gapirishib ichishni yomon koʻraman. Gap ishtahani boʻgʻadi. Oling.
Ichdim. Koʻp oʻtmay, osh suzib kelindi. Doktor toshkentcha oshga usta ekan. Ishtaha bilan yedik, ora-chora nordon, lekin yoqimli musallasdan ichdik.
— Boya men sizga, oʻz ixtiyorim bilan kelganman dedim, — dedi gap orasida qizishib Mavlon. — Toʻgʻri, shunday boʻlgan. Lekin sizga rostini aytsam, bu yoqqa majburan joʻnatishgan.
Men ham shunday, deganday kulib qoʻydim. Koʻchaga chiqqanimizda quyosh botgan, qishloqning pastki tomoni qorongʻilashib, birin-ketin chiroqlar miltillay boshlagan edi. Katta yoʻlga chiqib, choyxonaga yaqinlashganimizda allaqayerdan chirmanda tovushi eshitildi.
— Boshlanyapti, — dedi Mavlon. — Demak, majlis tamom boʻlibdi. Maktabni oʻn ikki kishi tamomladi. Oʻntasi qishloqda qolyapti. Odam kerakligini bilishadi-da. Aytganday, bu yerda tomosha gʻalati boʻladi. Hamma oʻynashi, oʻyinni bilmagan odam hamma qatori aytilayotgan ashulaga joʻr boʻlishi kerak. Boʻlmasa kulgi qilishadi. Albatta, mehmonlar bundan mustasno.
Mavlon mening chimirilib ketganimni koʻrib, jilmaydi:
— Siz bugun-erta mehmonsiz, choʻchimang.
Biz kolxoz idorasi joylashgan gulzordan oʻtib, katta nllnglikka chiqdik. Koʻzlarim qamashib ketdi. Maydonning oʻrtasiga gulxan yoqilgan edi. Bir yigit ukraincha koʻylagining yenglarini tirsagigacha shimarib olib, chirmanda chalardi. Uning yonida zar doʻppili yoshgina bir bola qashqar rubobining qulogʻini burar va «sekin, sekin» deb chirmandakashni turtardi.
Chirmandakash parvo qilmasdi. Maydonda boshqa hech kim yoʻq edi. Men hayron boʻldim. Mavlon, shoshmay turing hali, deganday yengimdan tortib qoʻydi. Boʻsh skameykalardan biriga oʻtirdik. Koʻp oʻtmay, qayoqdandir bir gala qiz yopirilib keldi. Maydonni qiy-chuv, kulgi bosib ketdi. Oyogʻim tagida paydo boʻlib qolgan katta ola chinoq it vovillab yubordi. Qayerdandir shu tobda qora etik kiyib, oq yaktaklari ustidan koʻk qiyiq bogʻlab olgan yigitlar kelib qolishdi. Hech qanday e’lonsiz, gapsiz raqs boshlanib ketdi. Men mahliyo boʻlib qoldim. Hozirgina toʻpolon qilib, betartib turgan qizlar gulxan atrofida tovusdek bir tekis suzib ketishdi. Men Toshkentda bunaqa oʻyinni koʻrmaganman. Doktordan soʻradim, oʻzlik oʻzi toʻqishgan, «Besh qarsak» deb ataladi, dedi u. Men raqsdan koʻzimni uzolmadim. Gulxan atrofida doira boʻlib, boshlarini eggancha oyoq uchndl tebranayotgan qizlarni yigitlar oʻrab olgan edi. Ularning oyoq tepishi, koʻkraklarini kerib, sipolik bilan qizlar atrofida aylanishi va chirmandaga joʻr boʻlib qarsak chalishlaridan cheksiz shodlik va gʻurur nafasi ufurib turardi. Oʻyin davomida beixtiyor yangragan kulgi, sof, sokin kulgi, faqat yoshlarga xos boʻlgan samimiy koʻz urishtirishlar meni rom qilib qoʻydi... Oʻyin tugab, lapar boshlanib ketdi. Maydonni toʻldirib qoʻngʻiroq ovozlar yangradi. Keyin yana oʻyin... Bu gal yakka oʻyin boʻldi. Hamma qator tizilib, keng doira tashkil etdi, chirmanda bilan rubob «Tanovar»ni kuylab yubordi. Oʻrtaga xonatlas kiygan bir qiz chiqdi. U boshidagi havo rang peshonabogʻini yangitdan bogʻlab, ingichka qoʻllarini yozganicha sekin oʻyinga tushib ketdi. Lovullab yonayotan gulxandan qizarib ketgan nozik yuzlarida yengil tabassum oʻynay boshladi. Qiyiq qora koʻzlari olis-olislarga qadaldi... Nazarimda «Tanovar» — bu ogʻir, ammo hayot muhabbati bilan toʻlgan raqs uning uchungina yaratilgandek edi.
— Kim bu? — soʻradim beixtiyor doktordan.
— Oypopuk, — dedi u. — Usmon akaning qizi. Usmon akaning kimligini bilmasam ham, soʻramadim.
Lekin doktor oʻzi izoh berdi:
— Raisning qizi. Qoyil-a?!
Soʻnggi soʻz qizning oʻyiniga qaratilganmidi, yo oʻzigami, bilolmadim.
— Tuzuk, — dedim, yaxshi deyishdan oʻzimni tiyib.
— Chaqiraymi? — soʻradi doktor yosh bolalardek koʻzlarini oʻynatib va javobimni kutmasdan qoʻshib qoʻydi: — Hozir tamom boʻlsin.
Bir mahal maydonda qarsak koʻtarildi. Mavlon oʻrnidan turib, qizlar davrasi tomonga bir-ikki qadam qoʻydi.
— Oypopuk!
— Labbay?
Oypopuk «yalt» etib qaradi. Uning yoqimli, qoʻngʻiroq ovozi bor edi.
Meni koʻrib, uyaldi shekilli boshini sal egib salom berdi. Unga tikilib qoldim. Oypopuk oʻrta boʻyli, qotmadan kelgan qiz edi. Qora ipak tolasidek ingichka, uzun kipriklari xuddi surma surgandek koʻzlarini ajratib turardi. Gulxan nuridan yaltirab, yuziga ozgina soya tashlab turgan qirra burni ostidagi chiziqlar ozgʻinligini boʻrttirar, lekin bu ozgʻinlik uning oʻziga yarashib tushgan edi.
— Dadangiz uydamilar? — soʻradi Mavlon.
— Yoʻq, rayonga ketganlar. Majlis bor ekan, — dedi qiz.
— Mana, tanishing, yangi agronom, — gapida davom etdi Mavlon menga ishora qilib.
Otimni aytib, qoʻlimni uzatdim. U yalt etib menga bir qaradi-da, sekingina qoʻlini uzatdi. Kichkina qoʻl muzdek edi. Buni oʻzi sezdi shekilli, darhol tortib oldi.
— Toshkentdanmisiz?
— Ha.
— Men ham. Toshkent issiq.
— Sizga yoqmaydimi?
Oypopuk nima deyishini bilmay, koʻzlarini javdiratdi.
— Yoʻq, yoqadi. Lekin bu yer yaxshi. Sizga yoqdimi?
— Yoqdi, — dedim hozirjavoblik bilan.
Nimagadir u qizarib ketdi-da, jilmaydi. Keyin, ketaveraymi, deganday qilib Mavlonga qaradi.
— Mayli, boring, — dedi Mavlon uni tushunib. — Biz ham ketamiz. Kech boʻlib qoldi.
Oypopuk ketdi. Lekin biz oʻrnimizdan qimirlamadik. Bilmayman, nima meni oʻziga tortdi? Nima meni bunchalik hayajonga soldi? Maydondagi oʻyin-kulgiga tikilib oʻtirgan boʻlsam ham hech nimani koʻrmasdim. Xayolim nimalar pilandir band edi. Lekin nima bilan? Bilmasdim. Ammo bir narsa aniq edi. Men xursand edim, nihoyatda xursand edim. Mendagi bu hayajonni oʻzicha tushunib, Mavlon uyga qaytayotganimizda:
— Bular nima boʻpti! Hali shunday tomoshalarni koʻrasanki!.. — dedi.
Kuldim, undan emas, oʻzimcha kuldim. Nazarimda, men bu yerga bugun emas, bir yil oldin kelganmanu, lekin shu bir Yil ichida koʻrolmagan narsalarni bugun koʻrganday edim.
Davomi bor...
145
133
0.0