Erta tushgan kuz chappor gulzorni bosgan qorday bir dunyo tashvish keltirdi. Yalt-yult quyosh kuzak chechaklaridagi, kahrabo chiroyga gʻarq chinor barglaridagi shabnam — marvarid donalarni simirib ulgurganiyam yoʻq ediki, toʻsatdan jin shamol koʻtarildi-yu, qorabotir bulutlar koʻkda oʻrmalay ketdi. Kallai sahardan dala-bogʻimizni boshiga koʻtarishgan sayroqi qushlar ham, zibildoqlar ham saylni yigʻishtira qayoqqadir juftakni urdilar. Bir zumlik jimlikdan soʻng, kutilmaganda boshlangan qasur-qusur, chaqmoq otishlar, shalabbo yomgʻir olamni bossa boʻladimi...
Yeru koʻkni savalay ketgan danakday-danakday tomchilarni ishxonam derazasidan kuzatar ekanman, negadir, oʻtgan yili — ilon yilining qishida kechgan, men uchun ogʻir tuyulgan kunlar xayolimni band qiladi: oqlanmagan ishonch... zahmat cheka-cheka bitilgan asar tomoshabinlar koʻzidan qochirildi; tunni saharga payvand qilgan oyu kunlar oqibati voy. Ha-a... zamon kechinmalariga ijod kalitini topa bilish, hayotning aniq, puxta ifodasini yaratish mushkul mehnat. Ma’muriyat byurokratlariga bas kelish — undan ham qiyin gap. Bular ustiga tanqidchilik —olimlik yukini koʻtarolmay yurgan ba’zi birovlarning dudmal chizgilarini, otga taqa qoqilganda chumolining oyoq koʻtarishlarini koʻrib, «oʻrgildim-ey», deyishdan oʻzga gap topolmaydi kishi.
Odam sharpasi oʻylarimni boʻldi. Orqamga boqsam, yulduzi issiqqina bir ayol ishxonam ostonasini bosa ichkari kirmoqda. Ajab... imsiz-dimsiz soʻrashdik. Koʻrsatilgan joydan oʻrin olganidan keyin, himranganicha, tilga kirdi:
— Xayolizni boʻlmadimmi?
— Hechqisi yoʻq... ammo?..
— Mani tanimadiz, shundogʻmi?
— Ha.
— Ismim — Adiba. Kasbim,— bir oz oʻylanib qoldi-da, davom etdi,— jurnalistman...
— Balli... balli... ey-a, endi esladim... Badiiy ocherklaringizni oʻqiganim bor. Haligi...
— Men boshqa niyatda...— Shu kezda chaqnagan chaqmoqning yorugʻi Adiba yuz-koʻzlarida oʻynab fikr-yodimni juvon tomon tortar edi. Adibaning doʻrdoq lablari allanechuk yana juftlandi.— Elnurni tanirdizmi?
— Elnurni?!
Endi mening koʻzlarimda chaqmoq chaqnab, boshim aylanganday boʻldi. Xotiramdan gʻizillab oʻtmish Elnur fojiasi 1965 yilning qishida sodir boʻlgani esimda. «Si-ay-ey» razvedkasining qaroqchilari iste’dodli sovet jurnalistini «oʻgʻirlashgan», uni vatan xoini qilish maqsadida bor hunarlarini ishga solib koʻrganlar. Natija chiqavermagandan soʻng va siyosiy janjaldan qoʻrqa, Elnurning dabdala jasadini goʻyo avtohalokatga yoʻliqqan odam oʻrnida, Nyu-York koʻchalaridan biriga tashlab qochishga majbur boʻlishgan. Oʻsha chogʻlarda gazetalar Elnur fojiasi toʻgʻrisida talaygina narsalar bosishgandi. Nahotki qarshimdagi ayol oʻsha jasur oʻgʻlonning haloli boʻlsa!
—Xotinlarimisiz?
— Koʻz ochib koʻrganim...— chuqur «uh» torta soʻzladi Adiba.— Yaqinda yili boʻladi.
— Umr oʻtishini qarang-a...
— Elnurimni menga, mening Elnurimga yozgan xatlarimiz bor, shularni bir koʻrarmikansiz oʻyida bezovta qildim sizni?
— Qani?.. Yonizdami?
— Mana, deya Adiba bir qiyiqcha qogʻozni xontaxtaga qoʻydiyu oʻrnidan jildi.— Xayriz... ikki-uch kunlardan keyin olib ketsam boʻlar-a?
— Albatta... Xayr...— Adibaning ishxonamdan chiqib ketishiniyam kutmasdan, qiyiqchani yecha xatlarni oʻqishga berildim. Ikki navqiron qalb yozishmalarini koʻzdan kechirganim sari koʻnglim gʻalayoni ming chandon oshdi, bir olam aql va mehr ogʻushida boshim «chir» aylandi. Mana oʻshalardan bir turkumi:
Nyu York 20.IX.1965 yil
ADIBAM, SEVARIM!
Sirasini aytsam, bu chuvalgan dunyoda ayriliq oʻtida yonganlar talaygina topiladiku-ya, ammo menday qoʻlga tushgani kamdan-kam uchrasa kerak. Xuddi ertak-a. Yillar davomida faqat xayolingiz bilan yashashga chidab, nihoyat, visolingizga erishsamu shiringina toʻyimizning (qavm-qarindoshlarimiz shodligi, yoru birodarlarimiz shoʻhliklari yodingizdadir!) ertasiyoq yoʻlga otlanishga majbur boʻlsam... Buning ustiga yalakatlar parqu yostigʻi ostidagi gulgʻuncha, yalang toʻshimga tortilgan qizgina bu qilmishimdan allanechuk ozor cheksa, qiynalsa... Agarchi, Amuday chuqur mehru shafqatingizga ishonmasam, betiyigʻingizni kechirarsiz degan qanoatga ega boʻlmasam uyatimdan tars yorilib oʻlsam ajabmasdi.
Adibaginam, umrdoshim, burch majburiyati orqasida boshlangan bu safar oldidan, aeroportda aytgan soʻzlaringiz hamon qulogʻimda: «Qoʻzlarim yoʻlingizda... oy borib, omon qayting...» Bu iffat va latofat toʻla tilaklaringiz qanotida, besh soatlar chamasida Moskvaga yetib keldimu «Moskva — Nyu-York» samolyotiga narsalarimni olib oʻtishga zoʻrgʻa ulgurdim. Soʻngra, Moskvadan Shotlandiyaning Prespunk shahriga, undan Kanadaning Gander shahriga, Ganderdan Amerikaning Nyu-Yorkiga sakrab oʻtib, bir kun deganda oʻn ming kilometrcha masofani bosdimu Yer yuzi degan «tuxum»ning narigi tomonidan, imperialistik olamniing qoq kindigidan kelib chiqdim.
Oʻzingizga ma’lumki, Amerikaning Nyu-York deb atalgan bu besoʻnaqay, notinch karvonsaroyi menga yoqinqiramadi: havosi badhazm, yergayam-koʻkkayam sigʻmas dollar-dorlar oʻta beibo, shaharning chin egalari — mehnat ahliga xor. Xullas, kapitalizm dunyosining oltin ajdaho tili-yu, biznesmenning zahar dili shunda mujassam. Aeroportdayoq shu yozuvlarga koʻzim tushdi: «Yigitlar, Vetnam ozodlik urushi sizlarni kutmoqda! Koʻngillilar safiga tezroq yoziling!» Yana urush sharpasi. Birinchi jahon urushida 8,5 million, ikkinchi jahon urushida esa 50 million xaloyiq qurbon qilingan boʻlsa-yu, bu tirraqi buzoqlarning yugurishini qarang. Aqli kaltalar!
Bu ogʻir oʻylardan qutulish uchun toʻgʻri kelgan gazetalardan birini ochuvdim, mana bu e’lonlarga yoʻliqdim:
«Yaqin kunlarda shahrimizga koʻchib kelgan janob, yoshi 55 da, sirti xushbichim, uylanish niyatida badavlat xonim bilan tanishuvni istaydilar. Din va millati boʻyicha monelik boʻlmaydi. Adreslari...»
«Istarasi issiq, boʻychan, 40 yoshdagi beva xonim qoʻlida hunari va ma’lumoti bor, oʻziga toʻq janob bilan uchrashuvni xohlaydilar. Istaklari — turmushga chiqish. Yozilsin...»
«45 yoshlardagi soʻqqabosh xonim taxminan ayni yoshlardagi basavlat, kimsasi yoʻq janobni izlamoqda. Maqsadi — erga chiqish va oʻzining «erkaklar sartaroshxonasi»ni birga boshqarish. Shu sababli u janob ustasi farang sartarosh va sharqiy slavyanlardan yoki Balqonda tugʻilganlardan boʻlishi shart. Ma’lumot uchun... »
«64—66 yoshlarga chiqqan sergʻayrat, koʻrinishi koʻrkam, madaniyatli va ma’lumotli, ziyolilar oilasidan tarqagan, 1914 yil urushi munosabati bilan Rossiyadan ketib qolgan hamda oilaviy turmush tajribasini beshidan kechirgan janobni — bir umrlik, doʻsti vafodorni istayman. Xonimning oʻzlarida shu sifatlarning barchasi toʻla-toʻkis. Telefonimiz...» va hokazolar.
Aqliga qurt tushgan va yoki aqli oshib-toshib ketganlar, zakovatining misi chiqqan va yoki zakovat koʻchasiga kirishni unutib qoʻyganlar shular boʻlishsa kerak. Odamni itdan ham xor, tovuqmiya aylagan bu jamiyatdan nimayam kutish mumkin oʻzi?!
Adibam, sevarim, erta-metandan ishni boshlaymiz. Boshlangach nihoyati ham boʻlar-ku. Bor-yoʻq istagim oqila Adibam bilan tezroq koʻrishuv. Volidai muhtaramim peshonalaridan bir oʻpib qoʻyarsiz.
Salom va xayr-xoʻsh. Choʻlpon koʻzlaringiz shaydosi — Elnur.
Toshkent. 25.IX.1965 yil.
ASSALOM, ELNURJON AKA!
Ming — yuz ming qatla shukr: xatingiz, xush-xabaringiz keldi. Baxtimizga hamisha salomat boʻling! Ayamlar aytishlaricha (tashvishlanmang, sihatlari yaxshi), butingiz orasidan shamol oʻtib yursa, bas emish. Gapga shahar berasiz. Lekin Elnurjon aka, meni munaqangi noqulay ahvolga qoʻyishingiz insofdan emas. Ayamlar hadeb maktubingizni toʻlasicha oʻqib berishni qistaydilar. Qani, ayting-chi, haligi shoʻxlik aralash erkaliklarni, «yomon yigit» ekaningizga iqrorlaringizni qay yuz bilan oʻqib beray u kishiga? Endi bilsak, sizda ham ayyorlikdan anchagina bor ekan. Qilar ishni qilib Amerikaga qochvorasiz-da, dunyoning bir chetida turib uzr-iltijo aytasiz, qoʻlim yetmasligini bila turib... Shu tobda qavatimda boʻlsangiz-chi, agar... Oʻzim bilardim... Oʻymalab-oʻymalab... Yoʻgʻ-e, esim qursin, keng peshonangizdan, koʻzlaringizdan toʻyib-qonib oʻpgan boʻlardim, jonginam.
Elnurjon aka, hijron boʻroni qarshisida Adibangiz moʻrt ekan, sinaman deydi. Buning ustiga har nafasi sizni eslatguvchi ipak kuzimizni koʻrmaysizmi: shira-sharbatga gʻarq bogʻlarimizda noz, gʻujum-gʻujum ochilgan paxtazorlarda zavq, serharorat yozning otashida boʻgʻriqqan odamlar kuzakning mayin oromida. Qani siz? Sira-sira ajralmaymiz, hamisha birga boʻlamiz, degan va’dalaringiz qayda? Ha, aytganday, «E’lonlar» antiqa. Oldin kuldim, keyin dovdir odamlar taqdiriga achindim. Kapitalizm — urush va haqorat dunyosi ekanini barcha bilishi kerak. Shu maqsadga qaratilgan harakatlaringizga madad tilayman, lekin yalinaman, ehtiyot boʻling.
Ertadan redaktsiyadagi mehnatim boshlanadi: xayr, dorilfunun, salom, mehnat! Ayamlardan bir olam duoi istak sizga. Yoʻllaringizga intizor yoringiz — Adiba.
Nyu-York. 30. IX. 65 yil.
SEVGILIM, ADIBAM!
Maktubingizni oldim. Chindan ham donosiz: yozganlaringiz bir shingilu ma’nosi, hosili gʻaram-gʻaram. Tashakkur. Sizni uchratgan taqdirimdan oʻrgilaman.
Bugungi Amerikaning kayfiyati meni chuqur tashvishga solmoqda. Nyu-York kabi katta shaharlaridan ruh butunlay koʻtarilgan, koʻpchilikning koʻngli siniq, narx-navo baland, zar va zoʻrlik shukuhining chaqchaygan koʻzini toʻzon, qon bosganday. Hammayoqda urush sharpasi. Hatto Brodveyning qichiqtabiat ayollari ham Vetnamda oʻgʻli oʻlgan amerikalik notavon onalar uchun nafaqa toʻplashga bel bogʻlashibdi. Nomi ulugʻ, suprasi quruq bu mamlakatning siyosatidan, «oliy» darajali siyosatchilarining qilmish-qidirmishlaridan arvoh labiga ham uchuq toshsa ajabmas.
— Nega mundogʻ?— savol bersam, amerikalik bir diplomat, hazil-mutoyiba aralash, shu javobni qildi:
— Okey... 1945 yilning 31 yanvari eslaridadir?
— Albatta.
— Xuddi shu kuni Gitler stavkasida odatga kirgan tartib-intizom birinchi bor buzilgandi. Tuni bilan ishlashni, to tongtacha boʻlar-boʻlmas kengashlar oʻtkazishni yaxshi koʻrgan Adolf kunning birinchi yarmini uyquda, oʻz gʻaftlatxonasida kechirar va ayni fursat davomida biron kimsaning uning xonasiga kirishga haqqi yoʻq edi. Biroq, 31 yanvarning ertalabki soatlarida natsional-sotsialistlar kantselyariyasining boshligʻi Borman bu odatni buzishga majbur boʻlib, Gitler uyqusini qochiradi. Sababi? Sovet tank qoʻshinlari Oderdan oʻtib, Berlin sari yoʻl solgandilar. Tushundilarmi?
— Yoʻq. Bu uzundan-uzun tarixni savolimga nima daxli bor ekan?
— Mister, daxli shundaki, oʻsha kundan boshlab bizning ham uyqumiz tozayam qochgan, jonimiz halakda! Yo biz kommunizmni yoʻq qilamiz, yoki kommunizm bizni — «ozod olam»ni... Endi tushundilarmi?
— Tushunganda qandogʻ... ofarin.
Lenin Vatanining qudrati, sotsialistik lager gʻalabalari, Osiyo, Afrika va Lotin Amerikasidagi tarixiy oʻzgarishlar imperializm korchalonlarini qattiq sarosimaga solgan. Ular sarson-sargardonliklarining, urush qurolidan voz kechgan iqtisod oʻrniga jangu jadal maqsadiga asoslangan iqtisodga kuch berishlarining, insoniy madaniyat oʻrniga «qirgʻinlar madaniyati»ni koʻkka koʻtarishlarining sir-asrorini shundan izlash lozim. Ahvol shu qadar murakkabu Birlashgan Millatlar Tashkilotining XX sessiyasiga toʻplanishgan 117 mamlakat vakillarining anchaginasi na yerni taniydi va na osmonni. Buning ustiga maslakdoshlararo kelishmovchiliklarni aytmaysizmi. Oq sut bergan onaga teskari qarash — oqpadarlar, telbalar hunari...
Jonim Adiba, bu galgi xatim sertashvishroq boʻlsa — kechirasiz. Binobarin, biz hushyor boʻlishimiz zarur. Yetar, kechgan tarix saboqlari, yetar. Ha, azizam, qaltis zamon, xalqlar tinchligi qil ustida turgan davr xunuk basharasini qayta koʻrsatmoqda. Nahotki uchinchi jahon urushi oʻt olsa?!
Gul yaprogʻi — doʻrdoq lab ustiga qoʻngan timqora xol va uning sohibasi meni sogʻinganmikan? Bir koʻrsam... Bir suysam... Safarimiz choʻziladiganga oʻxshaydi. Ayamlarga koʻpdan-koʻp salom. Salomat boʻlinglar. Zargar qalbingizning zor-intizori — Elnur.
Fargʻona. 12. X. 1965 yil.
ELNURJON AKA, SALOM!
Ochigʻini aytsam, bu galgi xabaringiz koʻnglimga andak ozor berdi. Koʻproq notinch dunyoning noxush ishlari toʻgʻrisida yozibsiz. Amerikalik diplomatning aytganlaridan bir gʻazablandim, bir shod boʻldim. Gʻazabim boisi: xizmatga tuhmat... Agar Gitler fashizmini biz yer bilan yakson qilmaganimizda oʻsha janob mamlakatining ham holiga maymunlar yigʻlashini unutish, sovet xalqining mardona gʻalabasiga tan bermaslik—dunyoni qora oʻrmon tarzida koʻrishni istagani, albatta. Shodligim sababi: uyqusi qochgan ekan — ajab boʻpti. Uyqusizlik balosiga mubtalo odamning umri koʻpga choʻzilmaydi. Demak, bir kunmas-bir kun yoʻq boʻlajaklarini, musht koʻtarishlariyam qoʻrqoqlik, kuchsizlik alomati ekanini sezmoqdalar. Koʻp soz!
Elnurim, jurnalist yoringizning dastlabki safari Fargʻona vodiysi tomon tushdi. Qanotsiz uchdim, chunki, nazarimda, bu vodiy bilan uchrashuv goʻyo siz bilan koʻrishishday shirin tuyulardi. Hozir-chi, kumush vodiyning ayni serzavq fasli ekan. Bu vodiy asl odamlari ta’rifini tilga olish qoʻlimdan hali kelmas deyman.
Men quvalik Hurmat ona bilan tanishdim. Ona, birinchi qarashda, koʻzlari ojiz ekaniniyam sezmaysan kishi. Oʻgʻillari Erali urushda halok boʻlgan, lekin ona umidida u tirik. Ona hamon oʻgʻlini kutadi.
— Onajon, yoshingiz qanchada?
— Aylanay sizdan, Erali nemis qironiga joʻnashidan bir kun oldin: «Ayabuvi, oltmish oltiga chiqdingiz», degandi... bolaginam.
— Koʻzingizga nima qildi?
— O-o, bolam, yigirma toʻrt yildan beri xayolim ana keldi-mana keldi bilan band. Erali tushmagurdan esa dom-darak yoʻq. Azobga dil chidadi, tirikman, koʻz chidamadi, aylanay sizdan.
— Toʻqsonga chiqibsiz, onajon.
— Toʻqsonmi-yuzmi... Eraliginam boshini, oh, onang oʻrgilsin, boshini mana shu koʻksimga bir bosmaguncha oʻtiraveraman. Undan soʻngra oʻlimimga roziman... Qarigandan oʻlim yaxshi, bolam.
Birinchi ocherkim bardoshi togʻ Hurmat onaga bagʻishlanadi. Haligi siz aytgan urush jarchilarini shu mushtipar ona dod-faryodi koʻr qilsa boʻlmaydimi?!
Elnurim, «xol» haqidagi qochiriqlaringiz boisida nima oʻylashimniyam bilmayman. Unga rashkim keladi, xolos. Demak, u kishining koʻngillarida men emas, birgina «xol» ekan-da kabi shubhalar dilimga ozor solganday. Nainki, xol, butun borligʻim, bor xayolim siz bilan, Elnurjon aka. Hammamiz, ayamlar ham, Fargʻona bogʻlaridagi guli nihollar ham, hammamiz, sizni, bir qochoq yigitni besabr kutamiz, sogʻinganmiz. Tezroq qaytish ilojini qilsangiz — iltimosim va salomim shu. Koʻziyam, mayliz, holiyam, xullas, butun vujudi yoʻlingizga toʻrt — Adiba.
Nyu-York. 17.X. 1965 yil.
ADIBA QIZ, SALOM, OQILAM!
Bilmadim... Bu salomim qay fursatda yetib borarkan: kechqurunmi, kupduzmi yo nonushtada? Menga qolsa, maktubimni tunda, oʻringa yotish oldidan qoʻlingizga tegishini istardim. Balki sababini soʻrarsiz? Aytishim mumkin. Keyingi, koʻzlarimga surta-surta oʻqiganim nomangizdan payqashimcha, yangi taassurotlarga shunchalik boysizki (Hurmat ona — ajoyib tarix), aziz boshingiz hayot shavqi bilan shu qadar bandki, bechora Elnurni oʻylashga sizda na vaqt va na majol boriga inonay. Tunni tanlashimning «siri» shunda. Kunduzning bor tashvishlaridan qutulganingizdan soʻng, yotogʻingizda qolganingizda yetib borgan maktubim zora xayolingizni men sari olib qochsa, uyqungizni oʻgʻirlab (xudbinligimni kechirarsiz?) ikkimiz kechinmalarimizni qoʻshnay qilsa degan umid meni shunga majbur etmoqda. Bu rashkmi? Betoqatlikmi? Sogʻinish telbaligimi?.. Ajrimini oʻzingiz qilib koʻrarsiz, oqilam.
Endi bu yerdagi gaplardan soʻrasangiz, shu kunlarda gʻarb firibgarlarining bor diqkati katoliklar paygʻambari papa Pavel VI ning Nyu-Yorkka kelishi va Bosh Assambleyadagi nutqi bilan band. Uch mingdan ortiq muxbir, oʻn sakkiz mingga yaqin politsiya gumashtasi, boringki, Amerika prezidentidan tortib Brodzey savdogarlarigacha — hammasi shu mashmasha atrofida girdikapalak.
Goʻyo Vetnamda, Dominikan respublikasida, Afrika va Osiyo qit’alarida qon toʻkilayotgani yoʻq.
Goʻyo imperializm marazi emas, kommunistlar dunyosi inson va zamon shuurini haqorat qilmoqda.
Goʻyo Amerika boshliq imperialistlar oqu Moskva boshliq kommunistlar qora.
Goʻyo Amerika habashlarining qirgʻinida ham, kuppa-kunduzi Oq uy darvozasi oldida roʻy bergan bezoriliklarda ham, tirikchilik oʻtkazish yuzasidan kart dumbasiga surat ishlatib, teri-merisi bilan kesib, shinavanda boyvachchalarga sotishga majbur boʻlishgan student-qizlarning fojiasida ham aybdor kommunistlar va faqat kommunistlar emish!
Papa Pavel VI Bosh Assambleya minbaridan «balandparvoz» nutq soʻzlayotgan bir vaqtda, Pentagon binosi oldida, uch bolaning otasi Vetnamdagi urushga norozilik bildirib oʻzini oʻtda yondirdi. Ana tuhmatga javob!
Adiba qiz, Vatanimizga umr, halqimizga saodat tilaylik. Hali dunyoda qiladigʻon ishlarimiz koʻpga oʻxshaydi. Ayamlarga alohida xat yozdim. Oʻqib berarsiz. Orzungiz va qalbingiz maftuni — Elnur.
Samarqand. 24. X. 1965 yil.
ASSALOM, ELNURJON AKA!
Bu nomani nonushtadayam, kunduziyam tundayam — hamisha sizning dardingizga gʻarq, Elnurisiz bir nafas yashashniyam tasavvur qilishdan uzoq boʻlgan Adibangizdan deb bilursiz. Azizim, izim tushgan qadimgi Samarqand koʻchalarini kezganimda, osmon oʻz gumbazi va rangini ularga taqlidan yaratgan asriy yodgorliklarini tomosha qilganimda, ahli tamizlarning «noni poʻlotiy»dek shirin suhbatini eshitganimda xullas, har qadam, har daqiqada beixtiyor sizni oʻylayman. Hatto Ulugʻbek rasadxonasidayam xayolga ketibman: boʻychan, qotmadan kelgan bir oʻt yigit koʻzlarimga tikilganicha, «Adibaxon, taniyolmadingizmi? Mirzo Ulugʻbek izlagan yulduz men boʻlaman!» dermish... «Uzoqda siz, yulduzingiz yulduzimga tushganida, javobini olasiz», derkan xayolparastingiz.
Ikki dunyo — yaxshilik va yomonlik dunyosi. Albatta-da, nihoyatda mushkul «falsafa». Lekin Elnurjon aka, ba’zi raqamlarni esingizga solmoqchiman. 1955 yil hisob-kitobining xabar berishicha, jahonda 2,3 milliard xaloyiq yashar ekan. Shundan 850 millioni kolonializm bilan imperializm zulmi ostida tirikchilik kechirishga majbur. Faqatgina 180 million xalq sotsializm qurish sharafiga erishgandi. Endi-chi, oradan oʻn yil oʻtgandan keyin-chi? Yer yuzining xalqi — 2,5 milliard, shundan 850 million xalq sotsializm qurishga bel bogʻlagan, faqat 180 million xaloyiq hanuz kolonializm zulmi ostida. Oʻzingizga ma’lumki, soʻnggi raqam kundan-kunga kamayib bormoqda. Toʻgʻri bu koʻz ilgʻamas tarixiy oʻzgarishlar osonlikcha boʻlayotgani yoʻq, biroq haqiqat va adolat tantanasini toʻxtatib qolish hech kimning qoʻlidan, hattoki badavlat Amerikadagi urush jarchilarining ham qoʻlidan kelmas. XX asr — sotsializm asri. Bizning haqiqatimiz, Elnurjon aka, garchi sermashaqqat boʻlsa-da, baland togʻ qoyalari bagʻrini yorib oltin vodiy sari yugurgan obihayot kabi tiniq va adolatsevardir. Shu muqaddas yoʻlga bagʻishlangan imonimizdan, ota-bobolarimiz haqlari, toymasak bas, marra bizniki!
Elnurjon aka Adibaning sabri qarori benihoya, chidaydi deb oʻylaysiz shekilli... yana kuzak qurmagurni aytmaysizmi: biram bezangan, har shevasi sizni deydi, har sayqali sizni sogʻintiradi.
Ayamlarning xatlariniyam qoʻshib joʻnatdim. U kishining ham koʻzlari yoʻlingizda. Bor vujudi bilan visolingizga otilgan yoringiz — Adiba.
Nyu-York. 30. X. 1965 yil.
ASSALOM, ADIBAM, YAGONAM!
Ajabki, yomon yaxshini, xunuk chiroylikni eslatar ekan, 110 qadoqdan (Amerika oʻlchov vaznida) oshishni gunoh sanagan daroz, taxtakach, suvi qochgan shilqim ayollarni uchratganim sari bir kimsani, tabiatning tanti san’ati yaratgan boʻy-bast, bugʻdoy rangli bejirim chiroy, xayol bilan shoʻx nazokat egasini, ya’ni sizni koʻrish orzuyi meni bir zum ham tinch qoʻymaydi, mast-alast qiladi, bir oʻldirib, bir tiriltiradi... Jonim, koʻpi ketib, ozi qoldi. Tezda uchrasharmiz, agar salomat boʻlsak.
Sizni bir voqeadan ogoh qilmoqchiman. Amerika prezidenti Lindon Jonson oʻt qopidagi toshni oldirish uchun operatsiyaga yotgan kunlarida men Nyu-York atrofidagi Gaydparkka, Franklik Ruzvelt yashagan va jasadi koʻmilgan manzilga borgan edim. Koʻrimsizgina bogʻning bir chekkasidagi qabrini, tugʻilgan va umrining soʻnggi kunlarini oʻtkazgan oddiygina uy-joylarini ziyorat qilib yurganimda radio shu xabarni keltirdi: «Amerika prezidenti operatsiya stolida 130 minut yotadi. Shu 130 minut davomida hokimiyat vitse-prezidentga topshiriladi. Agar Sovet Ittifoqi vaziyatdan foydalanib, Amerikaga qarshi urush boshlasa, prezident oʻrinbosari 130 minut jarayonida Amerika himoyasini boshqaradi va soʻngra, roppa-raso 130 minut oʻtgach, kommunistlarga qarshi urush jilovini Amerika prezidenti oʻz qoʻliga oladi...»
Ana shunga oʻxshash vaysashlar, boʻhtonlar bu tomonlarda koʻp ekan...
Yagonam, uzundan-uzoq gaplarimii kechirgaysiz. Volidai muhtaramamga salom ayting. Sizning shirin xayolingiz bilan tirik — Elnur.
Buxoro, 5. XI. 1965 yil.
ELNURIM, AZIZIM!
Bu salomnomani Adibangiz Buxorodan — sizning qalbingizga yaqin antiqa shahardan yozmoqda. Salkam uch ming yillik notinch tarixni boshidan kechirgai Buxoro allanechuk navqiron koʻrindi koʻzlarimga. Menga aytganlaringiz haqqosi rostligiga yana bir sira inondim: Ibn Sinoga oʻxshash oqil keksalar, mehnatidan oppoq togʻlar yaralgan dovyurak yigitlar bilan ohu koʻz jamilalar, xalq dili bilan hamohang shoirlar har qadamda ekan. Mehnatdan ijodni, ijoddan mehnatni ayricha tasavvur qilib boʻlmaydi.
Ayni ahvol, Elnurjon aka, butun mamlakat boʻylab hukmron ekan, kelajak istiqboli (yoʻlimizda qiyinchiliklar boʻlishi turgan gap) bizniki, kommunistlarniki, albatta. Sizning dilingizni kuydirayotgan allob-qalloblar kuchala yegan laychaday tirishmasinlar — bizning azamat karvonimiz saodat yoʻlidan toymaydi...
Elnurim, aziz yigit, bu galgi xatingizda shoirona kayfiyat hukmron koʻrindi. Adibangiz sifatlari haqida talaygina mubolagʻalar aytibsiz. Savolim bor. Qaralmagan nihol, parvarish qilinmagan gulning ahvoli nechuk kechadi?..
Elnurjon aka, yoringiz tars yorilib oʻlmasin desangiz, tezroq qayting, iltijo qilaman, yalinaman. Hijroningiz oʻtida parvona — Adiba.
Vashington. 12. XI. 1965 yil.
Gulim, Koʻzlari Choʻlponim!
Qoʻlim koʻksimda: assalom. Sogʻindim sharqning oydin tunlaridagi shaloladek sochlaringizni, qayrilma qoshu bodomqovoq ostidagi ohu koʻzlaringizni, himranib erkalanishu shoʻx-shoʻx kulishlaringizni, gungur-gungur suhbatlaringizni oʻlardek sogʻindim. Ba’zan xayolga tolaman: bor vujudi bilan oʻz guliga maftun yigit nechuk ayriliq — tikon zahrini chekishi kerak? YO, dunyo tashvishlaridan bir shingili boshiga tushgan, umrining yarmidan koʻpini uz oilasidan uzoqda, safarda kechirishga majbur boʻlgan diplomat yigit, sevgili yor mehri, doʻst-qadrdonlar davrasiga intiqlik tuyganmikan?!
Shu paytda dono sharq yaratgan bir latifa koʻnglimdan oʻtdi. Qish ekan. Butun olam qorda. Hassasiga koʻkrak bergan shoir jonon gʻazallarining ilhombaxshi — yor visoli sari oshiqar ekan. Bir zamon. u oʻzidan bir qadam oldinda borayotgan hassasiga bejo tikilganicha taqqa toʻxtabdi. Gʻazab-la hassani dast koʻtaribdiyu:
— Him-m... beor, kaminadan ilgariroq yorimga yetish niyating borga oʻxshaydi. Bor, yoʻlingdan qolma, doʻsti nodon, deya uni uloqtiribdi-da, iziga qaytibdi. Izgʻirin sovuq. Kechgacha bir ajib yorugʻlik ulashib yogʻmish momiq qor ikki bukchaygan shoirni beayov savalar ekan...
Latifa magʻzini chaqish — sizga havola. Oy qiz.
Endi bu yerdagi gaplarga kelsak, kecha Vashingtonda boʻldim. Shahar menga yoqdi: yerda yurish, shahar ustidagi zangori osmonni koʻrish, nisbatan sof havoda nafas olish ham mumkin ekan-ku. Prezident Kennedi dafn etilgan qabristonga bordim, mozori ustida u bilan xayolda suhbat qurdim:
Men. — Janob prezident, qabring ustidagi koʻkatni oʻynayotgan shabada nechuk daraklar keltirayotganini payqayapsanmi?
Kennedi.— Oʻlgan odam tiriklar ishidan bexabar boʻlishini unutma.
Men.— Oʻlganmi va yo oʻldirilgan?
Kennedi.— Toʻgʻri, meni «doʻstlarim» oʻldirishdi. Koʻkragimga ajal oʻqini qadagan Amerika uchun, Vatanni ham, xalq osoyishtaligini ham za’faron chaqaga almashtirganlar uchun hushyor prezident kerak, albatta, biroq, uning raso aqli faqat va faqat ana shu zoʻravonlar xizmatida boʻlishi shart ekan. Yoʻqsa, kim boʻlmasin, menim qismatimga tushgan qora kundan qochib qutulishi amrimahol... Amerikaning kelajagi, imoni qaysi koʻchada? Qaysi yoʻl bilan borishi kerak? Tirikligimda meni qiynagan muammolar olami shu javobsiz savollardan iborat ekanini bilasanmi?
Men. — Sen degan javobsiz savollar, muammolar olami men uchun allaqachonlar ayon. Oʻylashimcha, peshona teri bilan tirikchilik oʻtkazayotgan amerikaliklar uchun ham bir qadar ayon. Faqat shu ayon maqsad ijrosi uchun izchil kurash yetishmayapti shekilli?
Kennedi.— Bilmadim. Bu savolingni Oq uydagilarga berib koʻrgin-a?
Men.— Qaysar. Seni xalq yaxshi koʻrib qolgandi, hozir ham xotirangni hurmat-izzat qilishadi. Ammo sen xalqingni sevmagan ekansan. Aksincha, oq uy adresini menga bermagan boʻlarding.
Adibajon, agar mendan ezmalik oʻtgan boʻlsa, kechirarsiz. Ayamlarni bagʻringizda tuting, duoyi salomimni topshiring. Shu kunlarda koʻnglim notinchroq, izimni kuzatuvchi uzun quloqlar har qadamda... mayli, ahamiyat bermang. Qalbi doimo siz tomon intilgan yigitingiz — Elnur.
Xorazm, Urganch. 29. XI. 1965 yil.
ELNURIM, YASHULLI
Keksa shoirning chiston holatiga ishora ila oʻralgan salomingiz meni Xorazmdan topdi. Oʻzingizga ayonki, Xorazm tuprogʻi bir-biridan dono latifalar, bir-biridan goʻzal haqiqatlar xazinasi. Siz keltirgan latifaga unchalik payrov boʻlmasayam, birini eslamoqchiman.
Oqsoch tarix Guliston atalmish shaharni bilar ekan. Adolat va oqibat shahri, mehnat va gul boʻyi bilan koʻngli togʻ xaloyiq kunlardan birida Chingizxon qoʻshini hujumiga uchrapti. Vahshiylar shahar atrofidagi bogʻlar, ekinzorlar kulini koʻkka sovurdilaru qal’ani ololmadilar, kunu oylar kechaveribdi-yu, qamaldagilar jasoratini sindirish qoʻllaridan kelmabdi. Nihoyat, bosqinchilardan ham dahshatliroq kuch — ocharchilik oʻzining xunuk basharasini koʻrsatibdi, ochlik iligini quritgan mudofiylar darmoni hatto qilich-qalqonni koʻtarishgayam yetmabdi, qal’a koʻchalarida shishib oʻlganlar soni kundan-kunga oshib boraveribdi. Shunda shahar oqsoqoli oʻz maslahatgoʻylari za sarkardalarini toʻplab, yana qanday chora bor, degan savolni oʻrtaga tashlabdilar. Maslahatga yigʻilganlardan biri soʻnggi tadbirni — ustomon rejani aytibdi. Shu rejaga koʻra gulistonliklar bisotlarida qolgan ikki nafar hoʻkizga ombordagi bor-yoʻq donni yegizibdilar-da, jonivorlarni shahar darvozasidan chiqarib yuboribdilar.
Ocharchilik qal’a ichidagina emas, qamal qilganlar orasida ham oʻz nagʻmasini koʻrsata boshlagan: atrof qishloqlarni yalaganday qilishgan bosqinchilar ham sarosimada. Shahar darvozasidan koʻringan hoʻkizlarni xippa boʻgʻib xomtalash qilar ekanlar, qorinlari bugʻdoyga jiqqa toʻlaligini koʻrib hayron qolibdilar: «Demak, qal’adagilar toʻq hali... Hayvongaki beradigʻon bugʻdoylari bormi? Yengib boʻpmiz...» deganlaricha zudlik bilan joʻnab qolish taraddudiga tushibdilar.
Ammo qal’a oqsoqolining yagona qizi Gulbeka bu ishdan rozi emas, chunki u bosqinchilar sarkardasini — yosh, dovyurak pahlavonni sevib qolgan ekan. Uni koʻrmoqchi, birga boʻlsam degan niyati bor ekan. Tunning qorongʻi sharpasidan foydalanib, Gulbeka bosqinchilar sarkardasiga maktub joʻnatibdi. «Bahodir yigit, sen shoshma, «bugʻdoy» masalasi nayrang, oʻstomonlik. Bir kun toqat qilsang — zafar seniki».
Bosqinchilar tuyalarga ortilgan asbob-aslahalarini, chodir-chudirlarini qaytadan oʻrnatib, qal’a qamaliga zoʻr beradilar. Ertasiga esa shahar taslim boʻladi. Qal’aga bostirib kirgan alamzada vahshiylar bor tirik jonni qilichdan oʻtkazib, shaharni oʻt balosiga topshiradilar.
Boʻgʻriqqan, koʻzlari ehtiros oʻti bilan mastona Gulbeka sevgi va minnatdorlik umidida bosqinchilar sarkardasiga toʻgʻri boʻlar ekan, shu soʻzlarni eshitibdi: «Otasini, ona shahrini sotgan ayol menga vafo qilarmidi?! Bu manjalaqini ikki baytal dumiga bogʻlab, orqasidan aygʻir qoʻyilsin!.. Xizmatlariga tashakkur, bekam».
Latifa magʻzini chaqish — sizga havola, jon yigit.
Sirasini aytsam, dardsiz darmon boʻlmagavdek, rashksiz sevgi, sevgisiz rashk ham yoʻq, azizim. Xullas, sevgingiz ham, rashkingiz ham hamisha boshimda durra ekaniga ishonsangiz bas.
Adibangizdayam bir yangilik bor. Ayni kunlarda ahyon-ahyon boshim aylanadigan, koʻnglim Xorazmning shira-sharbat ne’matlarinimas, shoʻrtak narsalarni tusaydigan odat chiqardi. Bu nimadan ekan? Bir oʻylab koʻring-a, Elnurjon aka?
«Izimni kuzatuvchi uzun quloqlar har qadamda...» Bu nimasi? Yuragim orqamga tortib ketdi-ya. Elnurjon aka, oʻtinaman, qayting! Sizni behad sogʻinganmiz. Tezroq qaytarsiz, degan umiddamiz; koʻzlari yoʻlingizda tolgan yoringiz — Adiba.
Nyu-York. 30.XI. 1965 yil.
IFTIXORIM, ONAMGINAM!
Salom... assalom... Xorazmdan yuborgan maktubingiz bulutni haydagan shamol, tunni qochirgan tong savobini bersa boʻladimi. Aqlu nazokatni, sabru qarorni sizdan oʻrganmoq kerak. Rahmat, ming qatla tashakkur, onaginam.
Chamamda, payqagandirsiz? Umrimda birinchi bor sizni «onaginam» deb atadim. «Koʻngil aynishlar» farzand diydoridan darak, azizim. Oʻzingizni asrapg, tortayotgan aziyatlaringiz uchun meni kechiring. Oqibati xursandchilik bilan tugashiga umid va qanot tilayman, nodiram.
Iison qadri yer bilan yakson qilingan, butunasicha «sariq chaqa — dollar» manfaatiga qul kabi sotilgan dunyo markazida, oqpadarlik, bezorilik, vijdon va tan fohishabozligi, yoshlik va avlod juvonmargligi odatiy manzara boʻlib qolgan muhitda, ozodlik deganda zodagonlar erkini, baxt deganda bosqinchilikni, xalq deganda bir siqim puldorlar nafsini nazarda tutgan odamnamo basharalar orasida yurgan chogʻingda yangi mehmon — toʻngʻich farzand daragini eshitish...— boshim osmonga yetdi, dunyoga sigʻmay ketdim.
Qolganlarini uchrashganimda aytarman. Safar azobi tugadi, onaginam. Bajargan ishlarimiz yakuni Moskvada boʻladi. Azonlab yoʻlga chiqamiz. Koʻrishgunimizcha xayr, xayr, qalamqoshim. Siz va volidai muhtaramamizga sihat-salomatlik tilab, visolning noyob daqiqalarini kamoli betoqatlik bilan kutib qoluvchi — Elnur.
Tamom... yozishmalar tugadi. Tashqarida esa allaqachonlar yomgʻir tingan, koʻm-koʻk osmon, yuzlari yomgʻirda yuvilgan tabiat quyosh nuriga choʻmilib nafas olmoqda. Sayroqilar, zibildoqlar sayili ayni avjida. Mening xayolim boʻlsa ikki olamni — oq bilan qorani ajrim etuvchi mana bu xatlar ma’nisidan — navqiron dil yozishmalaridan oʻzga narsani istamaydi.
Muallif: Sarvar Azimov
230
163
0.0